પરિચય
સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ, જેને હડપ્પીય સંસ્કૃતિ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે ભારતીય ઉપખંડની સૌથી પ્રાચીન અને વિકસિત સંસ્કૃતિઓમાંની એક છે. તેની શોધ 1921માં દયારામ સહાનીએ કરી હતી, જ્યારે મોહેં-જો-દડોની શોધ 1922માં આર. ડી. બેનર્જીએ કરી હતી. આ સંસ્કૃતિ આશરે 2500 ઈ.સ. પૂર્વેથી 1750 ઈ.સ. પૂર્વે સુધી અસ્તિત્વમાં હતી અને તે સમયે આજના પાકિસ્તાન, ભારતના પશ્ચિમી ભાગો અને અફઘાનિસ્તાનના કેટલાક વિસ્તારોમાં ફેલાયેલી હતી.
ભૌગોલિક વિસ્તાર
હડપ્પીય સંસ્કૃતિનો વિસ્તાર
હડપ્પીય સંસ્કૃતિનો વિસ્તાર ખૂબ જ વિશાળ હતો, જે લગભગ 1.3 મિલિયન ચોરસ કિલોમીટરમાં ફેલાયેલો હતો. આ સંસ્કૃતિના અવશેષો રાજસ્થાન, પંજાબ, હરિયાણા, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર અને ઉત્તર પ્રદેશ જેવા ભારતીય રાજ્યોમાં મળી આવ્યા છે. મુખ્ય શહેરોમાં હડપ્પા, મોહેં-જો-દડો, લોથલ, ધોળાવીરા, કાલીબંગન અને રાખીગઢીનો સમાવેશ થાય છે. ગુજરાતમાં હડપ્પીય સંસ્કૃતિના લગભગ 200 સ્થળો મળી આવ્યા છે.
નગર આયોજન
હડપ્પીય સંસ્કૃતિના શહેરોનું આયોજન ખૂબ જ વ્યવસ્થિત હતું. શહેરોને બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવતા હતા: ઉપરનો ભાગ (Citadel) અને નીચેનો ભાગ (Lower Town). ઉપરના ભાગમાં શાસકો અને ધનિક લોકો રહેતા હતા, જ્યારે નીચેના ભાગમાં સામાન્ય લોકો રહેતા હતા. શેરીઓ સીધી અને એકબીજાને કાટખૂણે મળતી હતી, અને મકાનો પાકી ઈંટોથી બનેલા હતા. ગટર વ્યવસ્થા ખૂબ જ સારી હતી અને દરેક ઘરમાંથી ગટરનું જોડાણ શહેરની મુખ્ય ગટર સાથે કરવામાં આવતું હતું.
મહત્વના સ્થળો
મોહેં-જો-દડો (Mohenjo-daro):
મોહેં-જો-દડોનો અર્થ "મૃતકોનો ટેકરો" થાય છે. અહીંથી વિશાળ સ્નાનાગાર, અનાજના કોઠાર, અને સુંદર મકાનો મળી આવ્યા છે. સ્નાનાગારનો ઉપયોગ ધાર્મિક વિધિઓ માટે થતો હતો, એવું માનવામાં આવે છે.
હડપ્પા (Harappa):
હડપ્પામાં અનાજના કોઠારો અને કિલ્લાઓ મળી આવ્યા છે. રાવી નદીના કિનારે આવેલું આ સ્થળ મહત્વનું વેપારી કેન્દ્ર હતું.
લોથલ (Lothal):
લોથલ એક મહત્વનું બંદર હતું. અહીંથી વહાણો બનાવવાની જગ્યા (dockyard) મળી આવી છે, જે દરિયાઈ વેપારનું મહત્વ દર્શાવે છે.
ધોળાવીરા (Dholavira):
ધોળાવીરા તેના જળ વ્યવસ્થાપન માટે જાણીતું છે. અહીંથી પાણીના સંગ્રહ માટે મોટા જળાશયો મળી આવ્યા છે.
કાલીબંગન (Kalibangan):
કાલીબંગન રાજસ્થાનમાં આવેલું છે. અહીંથી ખેડેલા ખેતરોના પુરાવા મળ્યા છે.
સામાજિક જીવન
હડપ્પીય સમાજમાં લોકો સુખી અને સમૃદ્ધ હતા. તેઓ ખેતી, વેપાર અને કારીગરીમાં નિષ્ણાત હતા. સમાજમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન ઉચ્ચ હતું અને તેઓ આદર પામતી હતી. લોકો ઘરેણાં અને આભૂષણો પહેરતા હતા. ખોરાકમાં ઘઉં, જવ, દૂધ, ફળો અને શાકભાજીનો સમાવેશ થતો હતો. બાળકો માટે રમકડાં અને રમતો પણ ઉપલબ્ધ હતી. હડપ્પીય સંસ્કૃતિમાંથી પથ્થર, ધાતુ અને હાથીદાંતમાંથી બનાવેલાં રમકડાં મળી આવ્યાં છે.
આર્થિક જીવન
હડપ્પીય સંસ્કૃતિનું અર્થતંત્ર ખૂબ જ વિકસિત હતું. કૃષિ મુખ્ય વ્યવસાય હતો અને સિંચાઈ માટે નહેરો અને કુવાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. વેપાર દેશાવરો સાથે ચાલતો હતો, ખાસ કરીને મેસોપોટેમિયા સાથે. લોથલ એક મહત્વનું બંદર હોવાથી જળમાર્ગે વેપાર સરળ બનતો હતો. તેઓ કાપડ, કપાસ, હાથીદાંત અને કિંમતી પથ્થરોની નિકાસ કરતા હતા અને ધાતુઓ, અનાજ અને અન્ય ચીજવસ્તુઓની આયાત કરતા હતા.
ધાર્મિક જીવન
હડપ્પીય સંસ્કૃતિના લોકો ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં માનતા હતા. તેઓ માતૃદેવી (Mother Goddess) અને પશુપતિની પૂજા કરતા હતા. આ ઉપરાંત, તેઓ વૃક્ષો અને પ્રાણીઓની પણ પૂજા કરતા હતા. તેઓ યજ્ઞ અને અનુષ્ઠાન પણ કરતા હતા, જેના પુરાવા કાલીબંગનમાંથી મળી આવેલી અગ્નિવેદીઓથી મળે છે.
લિપિ અને ભાષા
હડપ્પીય સંસ્કૃતિના લોકોએ એક વિશિષ્ટ લિપિ વિકસાવી હતી, જે હજી સુધી ઉકેલી શકાય નથી. આ લિપિમાં 400 જેટલા ચિહ્નો છે, જે મુદ્રાઓ, વાસણો અને અન્ય વસ્તુઓ પર જોવા મળે છે. લિપિ ઉકેલાયા બાદ હડપ્પીય સંસ્કૃતિ વિશે વધુ માહિતી મળી શકશે.
હડપ્પીય મુદ્રાઓ (Seals)
હડપ્પીય સંસ્કૃતિમાંથી અનેક મુદ્રાઓ મળી આવી છે, જે મુખ્યત્વે સ્ટીટાઈટ (Steatite) પથ્થરમાંથી બનાવવામાં આવી હતી. આ મુદ્રાઓ પર પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ અને માનવોની આકૃતિઓ જોવા મળે છે. તેમનો ઉપયોગ વેપાર અને ધાર્મિક કાર્યોમાં થતો હતો.
પતન
હડપ્પીય સંસ્કૃતિનો અંત આશરે 1750 ઈ.સ. પૂર્વે થયો હતો. તેના પતન માટે અનેક કારણો જવાબદાર માનવામાં આવે છે, જેમાં આબોહવામાં પરિવર્તન, નદીઓનું સુકાઈ જવું, અને બાહ્ય આક્રમણોનો સમાવેશ થાય છે. કેટલાક વિદ્વાનો માને છે કે આર્યોના આક્રમણના કારણે આ સંસ્કૃતિનો નાશ થયો હતો. કુદરતી આફતો પણ આ સંસ્કૃતિના પતન માટે જવાબદાર હોઈ શકે છે.
વારસો
હડપ્પીય સંસ્કૃતિ ભારતીય ઇતિહાસનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. આ સંસ્કૃતિએ વિશ્વને નગર આયોજન, સ્વચ્છતા અને વેપાર જેવા ક્ષેત્રોમાં નવી દિશા આપી. તેનાથી પ્રેરિત થઈને આજના શહેરોને પણ વધુ સારી રીતે આયોજન કરી શકાય છે. સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિનું મહત્વ આજે પણ અકબંધ છે.
વધુ માહિતી માટે
આપ સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ વિશે વધુ માહિતી માટે નીચેના સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ કરી શકો છો: