આપણે સૌ કોઈ વારસો શબ્દથી પરિચિત છીએ. સામાન્ય રીતે વારસો એટલે ભૌતિક વસ્તુઓ જેવી કે ઇમારતો, કલાકૃતિઓ અને પુરાતત્વીય સ્થળો. પરંતુ વારસાનો એક બીજો પ્રકાર પણ છે, જેને અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસો કહેવામાં આવે છે. આ વારસામાં પરંપરાઓ, મૌખિક વાતો, કલા, સંગીત, નૃત્ય અને સામાજિક પ્રથાઓનો સમાવેશ થાય છે જે કોઈ સમુદાય અથવા જૂથ દ્વારા જાળવવામાં આવે છે અને એક પેઢીથી બીજી પેઢી સુધી પહોંચાડવામાં આવે છે. આ અમૂર્ત વારસો આપણી સંસ્કૃતિ અને ઓળખનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે.
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસો શું છે?
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસો એટલે એવાં જીવંત સ્વરૂપો અને અભિવ્યક્તિઓ જેને સમુદાયો, જૂથો અને વ્યક્તિઓ પોતાના સાંસ્કૃતિક વારસાના ભાગરૂપે ઓળખે છે. આ વારસો એક પેઢીથી બીજી પેઢીમાં પહોંચે છે અને સમુદાયો અને જૂથો પોતાના પર્યાવરણ, પ્રકૃતિ અને ઇતિહાસ સાથેની પ્રતિક્રિયાના પ્રતિભાવરૂપે સતત તેને ફરીથી બનાવે છે. આનાથી તેમને ઓળખ અને સાતત્યની ભાવના મળે છે અને માનવ વિવિધતા અને સર્જનાત્મકતાને પ્રોત્સાહન મળે છે.
યુનેસ્કો (UNESCO) એ અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસાને નીચે મુજબ વ્યાખ્યાયિત કર્યો છે:
"સમુદાયો, જૂથો અને પ્રસંગોપાત વ્યક્તિઓ દ્વારા તેમના સાંસ્કૃતિક વારસાના ભાગ રૂપે માન્યતા પ્રાપ્ત થયેલી પ્રથાઓ, રજૂઆતો, અભિવ્યક્તિઓ, જ્ઞાન, કુશળતા - તેમજ સાધનો, વસ્તુઓ, કલાકૃતિઓ અને સાંસ્કૃતિક જગ્યાઓ કે જે સમુદાયો, જૂથો કેટલાક કિસ્સાઓમાં વ્યક્તિઓ તેને વારસાના ભાગ તરીકે ઓળખે છે."
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસાના ઉદાહરણો
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસામાં વિવિધ પ્રકારની પ્રથાઓ અને પરંપરાઓનો સમાવેશ થાય છે. અહીં કેટલાક ઉદાહરણો આપ્યા છે:
- મૌખિક પરંપરાઓ અને અભિવ્યક્તિઓ: આમાં ભાષા, લોકવાયકાઓ, કથાઓ, દંતકથાઓ અને ગીતોનો સમાવેશ થાય છે. દાખલા તરીકે, ભારતમાં રામાયણ અને મહાભારતની કથાઓ મૌખિક રીતે એક પેઢીથી બીજી પેઢીમાં પહોંચાડવામાં આવે છે.
- કલા પ્રદર્શન: આમાં સંગીત, નૃત્ય, નાટક અને અન્ય પ્રકારના પ્રદર્શનનો સમાવેશ થાય છે. ગુજરાતનો ગરબો અને રાજસ્થાનનો કાલબેલિયા નૃત્ય આના સારા ઉદાહરણો છે.
- સામાજિક પ્રથાઓ, ધાર્મિક વિધિઓ અને ઉત્સવો: આમાં લગ્નો, તહેવારો અને અન્ય સામાજિક અને ધાર્મિક કાર્યક્રમોનો સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં દિવાળી, હોળી અને નવરાત્રી જેવા તહેવારો ખૂબ જ ધામધૂમથી ઉજવવામાં આવે છે.
- પ્રકૃતિ અને બ્રહ્માંડ વિશે જ્ઞાન અને પ્રથાઓ: આમાં પરંપરાગત દવા, કૃષિ પદ્ધતિઓ અને અન્ય પ્રથાઓનો સમાવેશ થાય છે જે પ્રકૃતિ સાથેના આપણા સંબંધને દર્શાવે છે.
- પરંપરાગત હસ્તકલા: આમાં કાપડ વણાટ, માટીકામ, લાકડાનું કોતરકામ અને અન્ય હસ્તકલાનો સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં પટોળા સાડીઓ અને કાશ્મીરી શાલ આના ઉત્તમ ઉદાહરણો છે.
પરંપરાગત ભારતીય હસ્તકલા
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસાનું મહત્વ
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસો આપણા જીવનમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે:
- સાંસ્કૃતિક ઓળખ: તે આપણને આપણી સંસ્કૃતિ અને પરંપરાઓ સાથે જોડે છે અને આપણી ઓળખને મજબૂત બનાવે છે.
- સામાજિક એકતા: તે વિવિધ સમુદાયોને એકસાથે લાવવામાં મદદ કરે છે અને સહનશીલતા અને સમજણને પ્રોત્સાહન આપે છે.
- સર્જનાત્મકતા અને નવીનતા: તે કલાકારો, કારીગરો અને અન્ય સર્જનાત્મક લોકોને પ્રેરણા આપે છે.
- આર્થિક લાભ: તે પર્યટનને પ્રોત્સાહન આપી શકે છે અને સ્થાનિક અર્થતંત્રોને ટેકો પૂરો પાડી શકે છે.
- શાંતિ અને સલામતી: તે સાંસ્કૃતિક વિવિધતાને પ્રોત્સાહન આપીને અને સંઘર્ષને ઘટાડીને શાંતિ અને સલામતીને પ્રોત્સાહન આપી શકે છે.
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસાનું સંરક્ષણ
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસાનું સંરક્ષણ કરવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે, કારણ કે તે ઝડપથી બદલાતી દુનિયામાં જોખમમાં છે. વૈશ્વિકરણ, આધુનિકીકરણ અને પર્યાવરણીય વિનાશ જેવી બાબતો આપણા અમૂર્ત વારસાને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. તેથી, આપણે આ વારસાને બચાવવા માટે તાત્કાલિક પગલાં લેવાની જરૂર છે.
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસાના સંરક્ષણ માટેના કેટલાક ઉપાયો:
- જાગૃતિ ફેલાવો: લોકોમાં અમૂર્ત વારસાના મહત્વ વિશે જાગૃતિ લાવવી જોઈએ. શાળાઓ, કોલેજો અને અન્ય સંસ્થાઓમાં આ વિશે શિક્ષણ આપવું જોઈએ.
- દસ્તાવેજીકરણ કરો: અમૂર્ત વારસાને લગતી માહિતી એકત્રિત કરીને તેનું દસ્તાવેજીકરણ કરવું જોઈએ. આમાં મૌખિક વાતો, ગીતો, નૃત્યો અને અન્ય કલા સ્વરૂપોનો સમાવેશ થાય છે.
- સંવર્ધન કરો: અમૂર્ત વારસાને પ્રોત્સાહન આપવું જોઈએ અને તેને જીવંત રાખવો જોઈએ. આ માટે, તહેવારો, પ્રદર્શનો અને અન્ય સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવું જોઈએ.
- સમુદાયોને સામેલ કરો: અમૂર્ત વારસાના સંરક્ષણમાં સમુદાયોને સામેલ કરવા જોઈએ. સમુદાયો જ પોતાના વારસાને શ્રેષ્ઠ રીતે સાચવી શકે છે.
- નીતિઓ બનાવો: સરકારે અમૂર્ત વારસાના સંરક્ષણ માટે નીતિઓ બનાવવી જોઈએ અને તેના અમલીકરણ માટે ભંડોળ ફાળવવું જોઈએ.
- આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગ: અમૂર્ત વારસાના સંરક્ષણ માટે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે સહયોગ કરવો જોઈએ. યુનેસ્કો અને અન્ય આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ આમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી શકે છે.
ભારત અને અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસો
ભારત પાસે સમૃદ્ધ અને વૈવિધ્યસભર અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસો છે. યુનેસ્કોએ ભારતના ઘણા અમૂર્ત વારસાને માન્યતા આપી છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
- વૈદિક મંત્રોચ્ચાર (Vedic Chanting)
- રામલીલા (Ramlila)
- કુટ્ટિયટ્ટમ, સંસ્કૃત થિયેટર (Kutiyattam, Sanskrit Theatre)
- રામન, ગઢવાલ હિમાલયનો ધાર્મિક તહેવાર (Raman, Religious Festival of Garhwal Himalayas)
- કાલબેલિયા લોકગીતો અને નૃત્યો (Kalbelia folk songs and dances)
- છઉ નૃત્ય (Chhau dance)
- બૌદ્ધ મંત્રોચ્ચાર, લદ્દાખ (Buddhist chanting of Ladakh)
- સંકીર્તન, મણિપુરના ધાર્મિક ગીતો, ઢોલ અને નૃત્ય (Sankirtana, ritual singing, drumming, and dancing of Manipur)
- પંજાબના થટેરાઓની પરંપરાગત પિત્તળ અને તાંબાની હસ્તકલા (Traditional brass and copper craft of utensil making among the Thathera community of Jandiala Guru, Punjab)
- યોગ (Yoga)
- નવરોઝ (Nowruz)
- કુંભ મેળો (Kumbh Mela)
- દુર્ગા પૂજા, કોલકાતા (Durga Puja in Kolkata)
ભારતનો અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસો
નિષ્કર્ષ
અમૂર્ત સાંસ્કૃતિક વારસો એ માનવતાની ધરોહર છે. તે આપણી સંસ્કૃતિ અને ઓળખનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે અને આપણા જીવનમાં ઘણી રીતે યોગદાન આપે છે. આપણે સૌએ સાથે મળીને આ વારસાનું સંરક્ષણ કરવું જોઈએ અને આવનારી પેઢીઓ માટે તેને જાળવી રાખવો જોઈએ. આપણી પરંપરાઓ અને સંસ્કૃતિને જીવંત રાખવાથી જ આપણે આપણી ઓળખ ટકાવી શકીશું.
ચાલો, આપણે આપણા અમૂર્ત વારસાને સમજીએ, તેનું સન્માન કરીએ અને તેનું જતન કરીએ.